Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Mạnh Hà, chuyên gia tâm lý và Khoa học Công nghệ giáo dục tại Đại học Bách Khoa Hà Nội, đã lên tiếng cảnh báo về những kẻ xấu có thể tạo ra các kịch bản tinh vi để thao túng tâm lý trẻ em. Những kẻ này thường xây dựng lòng tin rất nhanh thông qua việc lắng nghe và đồng cảm, sau đó dần dần thao túng tâm lý của trẻ. Điều này có thể xảy ra với bất kỳ đứa trẻ nào, không phân biệt tuổi tác hoặc hoàn cảnh.
Mới đây, vụ việc một bé gái 13 tuổi ở Tây Hồ (Hà Nội) may mắn được tìm thấy ở TP HCM sau 3 ngày mất tích đã gây xôn xao dư luận. Công an phường Việt Hưng (Hà Nội) cũng vừa phối hợp với Phòng Cảnh sát hình sự (Công an thành phố Hà Nội) ngăn chặn một vụ ‘bắt cóc online’ với thủ đoạn nhằm vào học sinh, sinh viên.
Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Mạnh Hà cho rằng khi một đứa trẻ bị lừa, nhiều người thường phản ứng theo cách: ‘Sao ngây thơ thế?’, ‘Thiếu kỹ năng sống à?’, hay thậm chí quay sang chỉ trích bố mẹ là: ‘Dạy con kiểu gì vậy?’. Tuy nhiên, ông cho rằng thực tế, kẻ xấu bày ra những kịch bản được thiết kế tinh vi, với những đòn thao túng tâm lý được tính toán từng câu chữ, thì bất kỳ đứa trẻ nào cũng có thể trở thành nạn nhân.
Chỉ trong vài tháng qua tại Việt Nam, những kẻ xấu đã dùng lời nói làm vũ khí để ép trẻ tự lột đồ, tự quay clip nhạy cảm, thậm chí tự bỏ nhà đi đến một nơi xa lạ. Tội phạm đánh đòn tâm lý khiến đứa trẻ tin mình vi phạm pháp luật, dính líu đến một việc kinh khủng và rơi vào thế bị động, hoảng loạn. Chúng cấm trẻ nói với bố mẹ, đe dọa: ‘Nếu cháu nói ra, cả gia đình sẽ gặp nguy hiểm. Chỉ có chú mới giúp được cháu thôi.’
Khi đó, trẻ hoảng sợ và rơi vào trạng thái cô độc, hoàn toàn phụ thuộc vào kẻ lừa đảo, thực hiện các hành vi theo hướng dẫn của chúng. Chuyên gia cho rằng trong bối cảnh con em chúng ta ngày càng tiếp xúc sớm với một thế giới phức tạp, việc nhận diện các yếu tố khiến con dễ bị thao túng tâm lý là vô cùng quan trọng.
Thao túng, với các hình thức tinh vi như phủ nhận thực tế hay lợi dụng tình cảm, có thể đẩy trẻ đến những tổn thương sâu sắc như rối loạn lo âu, trầm cảm, hoặc vướng vào các cạm bẫy lừa đảo trực tuyến. Chuyên gia chỉ ra các dấu hiệu để cha mẹ có thể nhận diện được nguy cơ từ đặc điểm tâm lý của trẻ, môi trường gia đình và các mối quan hệ xung quanh.
Về phía bản thân trẻ, các em đang trong giai đoạn phát triển, khiến một số đặc điểm tâm lý tự nhiên có thể trở thành điểm yếu để kẻ xấu khai thác. Bên cạnh đó, trẻ có xu hướng tin người lạ hơn người nhà, vì sợ bị cha mẹ la mắng, phán xét. Điều này khiến con dễ dàng tin vào những lời hứa hẹn, dụ dỗ hoặc cả những lời đe dọa tinh vi từ bên ngoài.
Ví dụ thực tế là nhiều trẻ vị thành niên ở Việt Nam đã bị cuốn vào các ‘trend’ nguy hiểm trên mạng xã hội, gây ra hậu quả tâm lý nặng nề vì không được định hướng kịp thời. Trong đó, trẻ có lòng tự trọng thấp, hay lo âu và có xu hướng tự đổ lỗi cho bản thân thường dễ bị thao túng nhất.
Kẻ xấu sẽ lợi dụng tâm lý này để khiến trẻ cảm thấy tội lỗi và phải nghe theo lời chúng để ‘chuộc lỗi’. Đặc biệt, những trẻ có sự ngưỡng mộ quá mức với một ai đó như: bạn bè, người nổi tiếng… cũng rất dễ bị lợi dụng. Những đặc điểm này sẽ trở nên nguy hiểm hơn khi đặt trong một môi trường gia đình thiếu sự hỗ trợ với con cái.
Quan hệ ảo phát triển rất nhanh. Theo Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Mạnh Hà, gia đình là nền tảng hình thành sức đề kháng tâm lý của trẻ nhưng có một số kiểu gia đình có thể làm tăng nguy cơ con bị thao túng.
Thứ nhất là gia đình thiếu quan tâm, kết nối với con cái: Cha mẹ quá bận rộn với công việc, không có nhiều thời gian để quan tâm đến con. Để khỏa lấp khoảng trống tình cảm, trẻ sẽ tìm kiếm sự chú ý và công nhận từ các mối quan hệ bên ngoài, và đây chính là cơ hội cho những kẻ thao túng.
Thứ hai là các gia đình thường xuyên xung đột hoặc đổ vỡ: Trẻ sống trong cảnh cha mẹ cãi vã hoặc đã ly hôn thường mang trong mình nỗi sợ hãi và cảm giác bất an. Kẻ xấu có thể lợi dụng điều này bằng cách đóng vai ‘người hùng’ hứa hẹn sẽ che chở, bảo vệ con.
Dần dần, trẻ sẽ phụ thuộc và nghe theo mối quan hệ độc hại đó. Thứ ba là gia đình có khoảng cách thế hệ lớn: Khi trẻ bước vào tuổi vị thành niên, nhận thức của con và cha mẹ thường có sự khác biệt lớn, đó là khoảng cách thế hệ.
Nếu không có sự thấu hiểu, trẻ sẽ có xu hướng khép mình với gia đình và mở lòng với những nguồn thông tin bên ngoài, đặc biệt là từ bạn bè và mạng xã hội, nơi tiềm ẩn nhiều rủi ro. Thứ tư là cạm bẫy quanh trẻ: Những mối quan hệ xung quanh là kênh trực tiếp mà kẻ xấu dùng để tiếp cận và thao túng trẻ.
Nếu trẻ thiếu tin tưởng cha mẹ nhưng dễ tin người lạ, hệ quả trực tiếp của môi trường gia đình thiếu kết nối hoặc hay xung đột, không thể tâm sự với cha mẹ, trẻ sẽ tìm đến các mối quan hệ trên mạng.
Kẻ xấu thường xây dựng lòng tin rất nhanh qua việc lắng nghe, đồng cảm, sau đó dần dần thao túng con. Thậm chí, trẻ vướng vào các mối quan hệ độc hại, có thể bị bạn bè kiểm soát, chê bai, hoặc phủ nhận cảm xúc như; ‘bạn nhạy cảm quá’, ‘chuyện có gì đâu mà buồn…’
Điều này làm trẻ nghi ngờ chính bản thân và ngày càng phụ thuộc vào kẻ thao túng để có được sự công nhận. Chuyên gia cũng cho rằng các mối quan hệ ảo có tốc độ phát triển rất nhanh. Nếu không có sự đồng hành và định hướng từ gia đình, trẻ rất dễ bị cô lập, dẫn dắt bởi những thông tin sai lệch hoặc bị lôi kéo vào các nhóm chat, hội nhóm tiêu cực.
Để bảo vệ con, cha mẹ cần tinh ý quan sát và can thiệp kịp thời. Trong đó, phụ huynh lưu ý các dấu hiệu cảnh báo sớm về sự thay đổi của con. Trẻ có thể trở nên khép kín, ít nói, hoặc ngược lại, cáu kỉnh, hung hăng bất thường.
Lo âu, sợ hãi quá mức khi không được dùng điện thoại hoặc khi nhắc đến một người bạn/mối quan hệ nào đó. Phụ thuộc hoặc nhắc đến một người bạn mới (online hoặc ngoài đời) một cách bất thường.
Kết quả học tập sa sút, mất hứng thú với những sở thích cũ. Hay nói dối, che giấu các hoạt động cá nhân. Lắng nghe, không phán xét, chuyên gia cho rằng cha mẹ hãy là một người bạn mà con tin tưởng.
Lắng nghe không phán xét, tôn trọng cảm xúc của con, dù đó là những chuyện nhỏ nhặt nhất. Đồng thời dạy con về quyền riêng tư cơ thể, về các hình thức thao túng tâm lý. Ví dụ, dạy con không ai có quyền bắt con làm điều con không muốn, kể cả bằng cách dọa nạt hay làm con thấy tội lỗi.
Dạy con kỹ năng nhận diện và nói ‘Không’ với các lời đề nghị. Thay vì cấm đoán sử dụng mạng xã hội, cha mẹ đồng hành, cùng con tìm hiểu về các xu hướng, giải thích cho con về những rủi ro tiềm ẩn và thiết lập các quy tắc sử dụng mạng an toàn.
Bằng cách xây dựng một mái ấm tin cậy, trang bị cho con kiến thức và kỹ năng cần thiết, cha mẹ chính là lá chắn vững chắc nhất giúp con phát triển một cách lành mạnh và an toàn.
Nếu nhận thấy các dấu hiệu bất ổn kéo dài, đừng ngần ngại tìm đến các chuyên gia tâm lý học đường hoặc chuyên gia tâm lý gia đình để được tư vấn và hỗ trợ kịp thời.
